Čovjek i rad

U izvornom Raju, prema Knjizi Postanka (2, 15), rad nije imao značajku mukotrpnosti koju je stekao u poslijepadnom stanju, odnosno nakon prvoga grijeha. Bila je to suradnja muškarca i žene s Bogom kako bi se vidljivo stvorenje dovelo do savršenstva. Rad je bio počelo sklada predviđena za čovječanstvo (Adam, ili ljudski nositelj: muško i žensko) providnošću Boga Stvoritelja. U Četvrtoj euharistijskoj molitvi Misala Pavla VI. (liturgije promijenjene nakon Drugoga vatikanskoga sabora) kaže se:

„Čovjeka si sazdao na svoju sliku i povjerio mu brigu za cijeli svijet, da služeći samo Tebi, Stvoritelju, gospodari svim stvorenjem.“

Otkupljenje za koje je Isus Krist izmučio uključivalo je povratak smisla rada kao ljudske zbilje, a sada i kao uvjeta za novi Raj. Dakle, bolna narav rada izražena u Knjizi Postanka (3, 19) nadvladava se vrlo točnom slikom: zarađivanje kruha koji jedemo „u znoju čela svoga“ („lica svoga“, kaže tekst).

Kršćanska predaja proširila je novo razumijevanje ljudskoga rada kao pozitivne zbilje suradnje s Bogom Stvoriteljem i Otkupiteljem, u službi čovječanstva i radi ostvarenja stvorenja u njegovoj punini. Čovjek ne može odbiti rad, a da ne našteti sebi. U tom smislu razumljivo je da je zapovijed apostola Pavla solunskim vjernicima prepoznata kao sveopći zakon:

„Tko ne će da radi, neka i ne jede!“ (Druga Solunjanima 3, 10).

Smisao rada uključuje osjećaj odgovornosti u odnosu prema drugima i sudjelovanje u njihovoj sudbini. To jest, ne radi se samo radi zadovoljenja vlastitih potreba, nego radi aktivnoga uključivanja u javni život, kroz obiteljski poredak. Ljudski rad izravno proistječe iz osoba stvorenih na sliku Božju, koje primaju poziv da gospodare zemljom i da rade zajedno na dobrobit svih. Odgovornost i sudjelovanje označavaju dvostruki razmjer ljudskoga rada, koji je i osobni i zajednički. U prirodi postoji i manji oblik postignuća, koji nalazimo u liku mrava i mravinjaka. U ljudskom poretku on je glavna značajka slobode. Postoje obrti koji su pojedinačno djelo jedne osobe i spomenici koji zahtijevaju sudjelovanje mnogih. Povijesna dostignuća, primjerice, kreću se od egipatskih piramida (označenih imenima arhitekata) do Bazilike svetoga Petra, u čijoj su izgradnji i uređenju radili najveći umjetnici toga doba (iako se na pročelju pojavljuje ime pape koji ju je naručio).

Zakoni i ustanove koji su stvoreni uređivali su ono što bi se nazvalo „tržištem rada“. Ali ljudski je rad antropološka vrjednota, a ne roba. Od srednjovjekovnih cehova do modernih sindikata branile su se različite okolnosti s kojima se suočavaju radnici. Stoga, prekretnica modernoga izraza društvene nauke Katoličke Crkve, okružnica Lava XIII. (1891.) Rerum novarum, nosi podnaslov De conditione opificum (O položaju radnika).

Povijest zrcali brojne inačice koje ljudski rad prolazi tijekom stoljeća. Bilo bi točnije reći da je nositelj tih beskonačnih iskustava sâm čovjek, u njihovim obiteljima i u društvenim skupinama koje nastaju kao rezultat ljudskoga rada. Gospodarski život društava uključuje uzajamnu korist, koja je ponekad zapravo suprotnost i koja se mora pomiriti. Veću odgovornost ima država, organizacija različitih ljudskih društava okupljenih u narod. Između njih se mogu sklapati sporazumi koji uzimaju u obzir položaj radnika. Tako nastaju prava radnika, prava koja moraju nicati iz ljudske naravi i prvobitnoga smisla rada. Prvo od tih prava mora biti pravo na rad, a time i računati s poštenim, dostojnim radom, vrijednim rada. Ističem vrijednost dostojanstva jer je u režimima ropstva bilo uvriježeno obezvrjeđivanje rada, njegovo pretvaranje u sredstvo izrabljivanja. Povijesno umijeće raspravljanja izražava se u suprotnosti koja postoji između kapitalizma i komunizma. Glavničarstvo (kapitalizam) se pokazuje na različitim razinama razvoja povijesti naroda; ne treba miješati najranije, s njegovim osnovnim svojstvima, sa složenijim, koje je pak prolazilo kroz vrlo raznolika ostvarenja. U XIX. stoljeću bili su dobro uspostavljeni kapitalizam, koji je proistekao iz liberalizma promicana Francuskom revolucijom 1789., i oporba tomu kapitalizmu, koja se postupno ocrtavala u raznim pokušajima socijalizma, dosegnuvši na kraju navodno „znanstvenu“ razinu postignutu u djelu Karla Marxa.

Socijalizam je prošao vlastiti razvitak u nastajanju modernoga kapitalizma, što je moralo biti priznato u raznim društvima. Godine 1917., Ruska revolucija protiv carskoga režima preuzima sveopću ulogu koju su marksistička nagađanja pripisivala radu. Samoproglašeni Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika postao je sredstvo za širenje komunizma diljem svijeta. Ljudi koji su postali vođe komunističkoga pokreta bili su: Lenjin (koji je ubrzo nakon toga umro), Staljin (koji je preuzeo nadzor nad sovjetskom državom do 1953.) i Trocki, svojevrsni disident koji je prebjegao u Meksiko i tamo je ubijen. Komunistička strahovlada oslanjala se na smrt milijuna osoba, koja se pripisivala „Staljinovim zločinima“. On, naravno, nije bio anđeo, ali genocid je bio djelo sustava; to je ono što je moderni komunizam ostavio u povijesti. Kapitalizam su, sa svoje strane, predvodile Sjedinjene Američke Države. Između te zemlje i SSSR-a razvile su se zbivanja onoga što se nazivalo „Hladnim ratom“.

I sindikalizam ima dugu povijest. Kao suvremeno ostvarenje nastavlja se do danas i sastoji se od zaštite prava radnika. Sindikati moraju biti tvorevine slobode, nadilazeći umijeće sukobljavanja s kapitalom u njegovim različitim oblicima. Logično je da jedna djelatnost može izgraditi sindikat; međutim, nije lako spriječiti se vođe ne prometnu u njihove vlasnike. Poimanje rada i čovjeka koji ga obavlja mora se zaštititi u sklopu sindikata. Tertium quid [„treće što“], uzdizanjem između kapitala i rada, nalazi se u Katekizmu Katoličke Crkve i u Sažetku društvene nauke Crkve, djelima svetoga Ivana Pavla II., na kojima je surađivao ugledni teolog Joseph Ratzinger, koji je kasnije postao papa Benedikt XVI.

To pozivanje na društvenu nauku Katoličke Crkve pokazuje put prema razumijevanju smisla rada, a s njim i smisla samoga čovjeka. Riječ je o putu otvorenu budućnosti.

kastilski izvornik

El hombre y el trabajo

En el Paraíso original, según el libro del Génesis (2, 15), el trabajo carecía del carácter penoso que adquiere en la condición postlapsaria, es decir, después del primer pecado. Era una cooperación del hombre y la mujer con Dios para llevar la creación visible a su perfección. El trabajo era un elemento de la armonía prevista para el hombre (el Adám o sujeto humano: varón y mujer), por la providencia del Dios Creador. En la plegaria eucarística IV, del novus ordo (la liturgia reformada tras el Concilio Vaticano II), se dice: “Creaste al hombre a Tu imagen, y le encargaste el cuidado total del mundo, para que sirviéndote solo a Ti su Creador, dominara a todas las criaturas”. La redención obrada por Jesucristo incluyó la recuperación del sentido del trabajo como realidad humana, y ahora como crédito para el nuevo Paraíso. Se supera, así, el carácter doloroso del trabajo expresado en el libro del Génesis (3, 19), con una figura exactísima: ganar el pan que comemos “con el sudor de tu frente” (“de tu rostro”, dice el texto).

La Tradición cristiana difundió el nuevo sentido del trabajo humano como una realidad positiva de colaboración con Dios Creador y Redentor, para el servicio del hombre y para llevar la creación a su plenitud. No se puede rehusar el trabajo sin dañarse uno mismo. En este contexto se entiende que el mandato del Apóstol San Pablo a los fieles de Tesalónica haya sido reconocido como una ley universal: “El que no quiera trabajar, que no coma” (2 Tes 3, 10). El significado del trabajo incluye el sentido de responsabilidad en relación a los demás y de participación en su suerte. Es decir que uno no trabaja solamente para subvenir a las propias necesidades, sino como inclusión activa en la vida pública, a través del orden familiar. El trabajo humano proviene, inmediatamente, de personas creadas a imagen de Dios, y que reciben la vocación de dominar la tierra y obrar en unión unas con otras, en favor de todos. Responsabilidad y participación designan la doble dimensión del trabajo humano, que es obra personal y comunitaria. Existe en la naturaleza una realización inferior, que encontramos en la figura de la hormiga y el hormiguero. En el orden humano está como protagonista la libertad. Hay artesanías que son obra individual de una persona, y monumentos que requieren el concurso de muchos. Las realizaciones históricas, por ejemplo, van desde las pirámides de Egipto (designadas con los nombres de los arquitectos), hasta la Basílica de San Pedro; en cuya fabricación y decoración trabajaron los más grandes artistas de la época de su construcción (aunque en el frontis figura el nombre del Papa que la encargó).

Las leyes y las instituciones que se fueron creando regularon lo que se llamaría el “mercado laboral”. Pero el trabajo humano es un valor antropológico, no una mercancía. Desde las corporaciones medievales hasta los modernos sindicatos han sido defendidas las diversas situaciones por las que atravesaba el trabajador. Así, el hito de la expresión moderna de la Doctrina Social de la Iglesia Católica, la encíclica de León XIII (1891), “Rerum novarum”, lleva como subtítulo “De conditione opificum” (Sobre la situación de los obreros).

La historia refleja las numerosas variaciones que el trabajo humano experimenta en el curso de los siglos. Habría que decir mejor que el sujeto de esas infinitas experiencias es el hombre mismo, en sus familias y en los grupos sociales que van apareciendo como conclusión del trabajo de los hombres. La vida económica de las sociedades incluye la recíproca utilidad, que a veces en realidad es oposición, que se debe concertar. Hay una responsabilidad superior en el Estado, organización de las diversas sociedades humanas, agrupadas en naciones; entre éstas pueden tejerse pactos que tomen en cuenta la situación de los trabajadores. Así nacen los derechos del trabajador, que deben brotar de la naturaleza del hombre y del sentido primordial del trabajo. El primero de esos derechos ha de ser el derecho a trabajar, y por tanto a contar con un trabajo digno. Subrayo el valor de la dignidad, porque fue tradicional en los regímenes de esclavitud la degradación del trabajo, convertido en un instrumento de explotación. La dialéctica de la historia se expresa en la oposición que existe entre el capitalismo y el comunismo. El capitalismo se verifica en diversos planos del desarrollo de la historia de los pueblos; no se debe confundir el primitivo, de rasgos elementales, del más complejo, que a su vez conoció realizaciones muy diversas. En el siglo XIX están bien configurados el capitalismo, que procede del liberalismo impulsado por la Revolución Francesa de 1789; y la oposición a ese capitalismo que se fue esbozando en los variados intentos de socialismo, hasta alcanzar el nivel pretendidamente “científico”, que alcanzó en la obra de Karl Marx.

El socialismo vive una propia evolución bajo el incipiente capitalismo moderno, el cual ha de ser reconocido en diversas sociedades. En 1917 la Revolución Rusa contra el régimen zarista asume el papel universal que atribuía al trabajo la especulación marxista. La sedicente Unión de Repúblicas Socialistas Soviéticas se convierte en el sujeto de expansión del comunismo en el mundo. Los hombres que se convirtieron en líderes del movimiento comunista son: Lenin (que muere pronto), Stalin (que se apodera del Estado soviético hasta 1953), y Trotski; que es una especie de disidente, que emigra a Méjico, y es allí asesinado. La tiranía comunista se apoyó en la muerte de millones de personas, que se atribuyó a “los crímenes de Stalin”; éste, por supuesto, no era un angelito, pero el genocidio fue obra de un sistema, es lo que el comunismo moderno dejó en la historia. El capitalismo, por su parte, quedó presidido por los Estados Unidos de Norteamérica; entre éste y la URSS se desarrollaron los episodios de lo que se llamó la “guerra fría”.

El sindicalismo tiene, también, una larga historia; como realización moderna, que llega hasta la actualidad, y consiste en la protección de los derechos de los trabajadores. Deben ser creaciones de la libertad, superando una dialéctica de confrontaciones con el capital, en sus diversas formas. Es lógico que una misma actividad edifique un sindicato; no es fácil evitar que los dirigentes se conviertan en dueños. La concepción del trabajo, y del hombre que es su autor debe quedar salvaguardada en la dimensión sindical. Un “tertium quid”, por elevación entre capital y trabajo, se encuentra en el Catecismo de la Iglesia Católica, y en el Compendio de la Doctrina Social de la Iglesia; obras de San Juan Pablo II, en las que trabajó el insigne teólogo Joseph Ratzinger, quien fue luego Papa Benedicto XVI.

Esta referencia a la Doctrina Social de la Iglesia Católica muestra un camino para la comprensión del sentido del trabajo; y, con éste, del hombre mismo. Se trata de un camino abierto hacia el futuro.