Sveti Toma, islam i današnjica Crkve
Na radnom stolu pred očima držim reprodukciju lika sv. Tome Akvinskoga koji je naslikao Giotto, suvremenik Anđeoskoga naučitelja, poznat po brojnim remek-djelima. Ova me okolnost potiče da izložim svoj osobni odnos prema spisima svetoga Tome, koji su predsjedavali mojom intelektualnom formacijom, počevši od prvih dodira sa Sumom teologije. Otac Julio Meinvielle bio je taj koji me, dok sam bio srednjoškolac, uveo u poznavanje Sume, u čitanja koja je nudio nedjeljom ujutro, u svojoj kapelaniji Kćeri božanskoga Spasitelja, na uglu ulica Independencia i Salta u Buenos Airesu. Putovao sam tramvajem iz Mataderosa, da bih bio tamo u deset.
Kasnije, kao bogoslov, u razdoblju studija filozofije, uhvatio sam se u koštac s istraživanjem koje je uzimalo u obzir aristotelovsku osnovu tomističke misli. U tom razdoblju moram istaknuti svoj odnos s otcem Rafaelom Tellom. Tako sam počeo čitati Tomine komentare Stagiraninove[1] Etike[2] i Politike.[3] Inače, ti su napori ojačali moj latinski, koji je uvijek bio sredstvo ili izvor pristupa toj literaturi. Kasnije sam se odvažio čitati izlaganja sv. Tome o evanđeljima i poslanicama sv. Pavla. Iz ove perspektive, In Ioannem i čitanje Mateja otvaraju razumijevanje trojstvene teologije. Naravno, u toj točki intelektualnoga dozrijevanja tomističkoj osnovi valjalo je pridodati znanje o modernim autorima, osobito Kantu i Hegelu, kao i Bergsonu.
Naučio sam povijesno proučavanje srednjovjekovne filozofije po metodologiji koju je iznio otac Eduardo Briancesco, stručnjak za sv. Anselma. Sudjelovao sam na seminaru Anselmove moralne teologije („Istina, sloboda volje i pad đavla”), na kojem su se istraživala načela ćudoredne teologije i njezine filozofske osnove. Sv. Toma često navodi sv. Anselma. Metoda se sastoji u neumornom ispitivanju teksta kako bi se otkrila njegova struktura, izvan sadržaja svakoga pitanja.
Koje koristi može donijeti proučavanje sv. Tome? Ništa manje nego: kršćansku formaciju i okus naravne i nadnaravne mudrosti. Prije svega ukazujem na temeljno počelo: red pameti, svjetlo svega života. Ne zadržavam se na značenju i sličnoznačnoj uporabi pojma ordo.[4] Upravo taj pojam daje puno značenje ljudskoj zbilji. Jer, prije svega, Bog je red u svojoj trojstvenoj dimenziji, u otajstvu otkupiteljskoga Utjelovljenja. Red je istovrijednica istine i smisla, umnoga razumijevanja i njegove sličnosti u osjetilnoj spoznaji i u temeljima Života, djelu božanskoga stvaranja. Ti su elementi od neslućene važnosti u usporedbi s rascjepkanom i stoga površnom kulturom. Strpljivo proučavanje tomističke teologije i njezinih filozofskih osnova može se osloniti na obnovu Akvinčeve metafizike koju je napravio Cornelio Faber radovima o pojmu sudjelovanja. Bog je Ipsum Esse per se subsistents [Sâm Bitak koji opstoji po sebi] – samoopstojeće biće – i Njegovo stvaranje je sudjelovanje Bića, naravi i milosti.
Katolička sveučilišta trebaju prepoznati važnost tomizma i uključiti čitanje Sume u svoje kolegije, u satove teologije koji se predaju studentima. I ne trošiti vrijeme na čitanje aktualnih autora, čija je svrhovitost zarobljena svjetovnom kulturom.
Važnost tomističke potkovanosti očituje se u suočavanju s aktualnim problemima kulture na Zapadu. Oni su nastali dugim postupkom posvjetovljenja, od Lutherovih zahtjeva, a potom razvoja ideologije Francuske revolucije. Tako se došlo do nestanka, odsutnosti Boga iz osobnoga i društvenoga života. Vjerski urušaj Zapada očituje se, prije svega, u usporedbi s islamskim svijetom, u kojemu je religijska dimenzija čimbenik identiteta. U tom kontekstu javlja se moguća potreba za kulturnom bitkom. Nije nužno da bude izričita, dovoljna je svijest kako islamizam ne mari za tijek koji se zbiva na Zapadu: u stvarnosti ga nije briga što zapadni čelnici rade za sekularizam.[5] Islam se i dalje predstavlja kao budućnost svijeta.
Takvo je prikazivanje izazov za Katoličku Crkvu, iako se ona, pod vodstvom sadašnjega vrhovnoga svećenika, zalaže za međureligijski dijalog, koji je za islam beznačajan, budući da nastavlja s težnjom da zapravo bude budućnost čovječanstva. Treba napomenuti da se islam ne ograničava samo na vjerski djelokrug, nego je kultura i obuhvaća način razmišljanja i opredijeljenost za djelovanje. U tom smislu katolicizam također nadilazi religijsko i obuhvaća cjelokupnu kulturu. Katolicizam bi trebao nastaviti promicati tomističku misao, osobito pojmove reda, istine i smisla, elemente svojstvene naravnoj mudrosti, temelju naknadne Objave.
U Buenos Airesu, u srijedu 30. listopada 2024.
+ Hector Aguer
laplatanski nadbiskup emeritus
kastilski izvornik
Santo Tomás, el islam y el hoy de la Iglesia
Tengo ante los ojos, en mi escritorio, una reproducción del retrato que de Santo Tomás de Aquino hizo Giotto, el pintor contemporáneo del Doctor Angélico, famoso por sus numerosas obras maestras. Esta circunstancia me inspira exponer mi relación personal con los escritos de Santo Tomás, que presidieron mi formación intelectual, a partir de los primeros contactos con la Suma Teológica. Fue el padre Julio Meinvielle quien me inició, siendo yo un muchacho de colegio, en el conocimiento de la Suma, en las lecturas que él ofrecía, los domingos por la mañana, en su capellanía de las Hijas del Divino Salvador, en la esquina de las calles Independencia y Salta, de Buenos Aires. Yo viajaba en tranvía desde Mataderos, para estar allí a las diez.
Después, siendo seminarista, en el período del filosofado, abordé un estudio que tomaba muy en cuenta la base aristotélica del pensamiento tomista. Debo reconocer en esta etapa mi trato con el padre Rafael Tello; entonces me inicié en la lectura de los comentarios a la Ética y la Política del Estagirita. De paso, estos empeños fortalecieron mi latín, que fue siempre el medio o recurso de acceso a aquella literatura. Más adelante, me aventuré en los comentarios de Santo Tomás a los Evangelios y a las cartas de San Pablo. Desde esta perspectiva, el In Ioannem y la lectura sobre Mateo abren a la comprensión de la Teología Trinitaria. Por supuesto a esta altura de mi evolución intelectual, a la base tomista se sumó mi conocimiento de autores modernos, especialmente, Kant y Hegel, al igual que Bergson.
El estudio histórico de la filosofía medieval lo he aprendido de la metodología expuesta por el padre Eduardo Briancesco, un especialista en San Anselmo. Participé en un seminario sobre la teología moral anselmiana (“La verdad, la libertad del albedrío y la caída del demonio”), en el que se indagaron los principios de la teología moral y sus bases filosóficas. Santo Tomás cita frecuentemente a San Anselmo. El método consiste en interrogar incansablemente el texto para que manifieste su estructura, más allá del contenido de cada cuestión.
¿Qué beneficios puede reportar el estudio de Santo Tomás? Nada menos que la formación cristiana y el gusto de la sabiduría natural y sobrenatural. Apunto sobre todo a un elemento fundamental: el orden de la cabeza, lumbre de toda la vida. No me detengo en el significado y el uso analógico del concepto de ordo; es este concepto el que da pleno sentido a la realidad humana. Porque, ante todo, Dios es orden en su dimensión trinitaria, en el misterio de la Encarnación redentora. Orden equivale a verdad y sentido, la comprensión intelectual y su analogía en el conocimiento sensible y en los fundamentos de la Vida, obra de la creación divina. Estos elementos son de una actualidad insospechada, frente a la cultura fragmentaria y, por consiguiente, superficial. El estudio paciente de la teología tomista y sus bases filosóficas puede valerse de la recuperación que hizo Cornelio Fabro de la metafísica del Aquinate, en sus obras sobre la noción de participación. Dios es el Ipsum Esse per se subsistens y su creación es una participación del Ser, de la naturaleza y de la gracia.
Las universidades católicas deberían reconocer la actualidad del tomismo e incorporar en sus carreras la lectura de la Suma, en las clases de Teología que se imparten a los alumnos. Y no gastar el tiempo con las lecturas de autores actuales, cuya finalidad queda capturada por la cultura secular.
La importancia de la formación tomista aparece en confrontación con la problemática actual de la cultura en Occidente. Con el largo proceso de secularización, desde los planteos de Lutero y luego el desarrollo de la ideología de la revolución francesa. Así se ha llegado a la desaparición, a la ausencia de Dios de la vida personal y social. La postración religiosa de Occidente aparece, sobre todo, en la comparación con el mundo islámico, en el cual la dimensión religiosa es un factor de identidad. En este contexto se plantea la posible necesidad de una batalla cultural; no es necesario que ésta sea explícita, basta la conciencia de que el islamismo desconoce el proceso vivido en Occidente: en realidad, no le importa que los líderes occidentales estén trabajados por el secularismo. El islam sigue presentándose como el futuro del mundo.
Esta perspectiva constituye un desafío para la Iglesia Católica, aunque ella bajo la conducción del actual Sumo Pontífice esté empeñada en el diálogo interreligioso, que para el islam es insignificante, ya que él continúa con su aspiración de ser, efectivamente, el futuro de la humanidad. Hay que notar que el islamismo no se limita al ámbito religioso, sino que es una cultura y abarca la manera de pensar y el compromiso de la acción. En este sentido, también el catolicismo rebasa de lo religioso al conjunto de la cultura. El catolicismo debería retomar la promoción del pensamiento tomista, especialmente los conceptos de orden, verdad y sentido, elementos propios de una sabiduría natural, base de la ulterior Revelación.
Buenos Aires, miércoles 30 de octubre de 2024.
+ Héctor Aguer
Arzobispo Emérito de La Plata
Prevoditeljske napomene
[1] Stagira u Traciji na Halkidici mjesto je u kojem se 384. prije Krista rodio starogrčki mislitelj Aristotel, pa se nazivom za stanovnika toga mjesta (etnikom) Stagiranin misli na Aristotela.
[2] Sv. Toma Akvinski, Sententia libri Ethicorum = Izlaganje knjiga [Aristotelove] Etike. Iz toga djela na hrvatskom je prevedena samo 1. rasprava iz 1. knjige, pod naslovom Što je etika? (Toma Akvinski, Izabrano djelo, Zagreb, 1981., str. 111–117; Zagreb, 2005., str. 170–177; preveo Tomo Vereš).
[3] Sv. Toma Akvinski, Sententia libri Politicorum = Izlaganje knjigâ [Aristotelove] Politike. Iz toga djela na hrvatskom je prevedena samo predgovor pod naslovom Što je politika? (Toma Akvinski, Izabrano djelo, Zagreb, 1981., str. 118–120; Zagreb, 2005., str. 181–181; Država, Zagreb, 1990., str. 41–44; preveo Tomo Vereš).
[4] Ordo znači: red, poredak, raspored, niz, odnos, stalež.
[5] Sekularizam je pokret koji se zalaže za izgon religije iz javnoga života i umanjenje njezine važnosti u osobnom životu; fanatizam da vjeru i vjerska uvjerenja valja odbaciti i zanemariti; drugo ime za borbeni ateizam ili militantni agnosticizam. Izraz secularism na engleskom je godine 1851. skovao novinar George Jacob Holyoake (1817.–1906.). Sekularizam valja razlikovati od sekularnosti.
